Adıyamanlı Kürt Kadınlarının Geleneksel Giysileri ve Baş Bağlama Kültürü: Aşiret ve İlçelere Göre
Kürt kültürünün zengin dokularından biri, hiç kuşkusuz geleneksel giyim ve süslenme biçimlerinde kendini göstermektedir. Adıyaman’da yaşayan Kürt kadınlarına özgü geleneksel giysi ve baş bağlama pratikleri, hem günlük yaşam hem de özel günlerde sosyal kimliğin ve aidiyetin ifadesi olarak öne çıkar. Adıyaman'da Kürt kadınlarının geleneksel giyim kuşamında MED Kavmi'nin izlerinin halen devam ettiğini söyleyebiliriz.
Adıyaman’daki Kürt kadınlarının geleneksel giyimi, sadece estetik bir unsur değil; aynı zamanda sosyal statüyü, aşiret kimliğini ve yaş gruplarını yansıtan kültürel bir göstergedir.
Fîstan, poşî, şikik gibi unsurlar; hem günlük yaşamda hem de düğün, bayram gibi özel günlerde anlam kazanır. Aşiretler ve ilçeler arasında farklılaşan giyim biçimleri, Kürt kültürünün yerel zenginliğini ve çeşitliliğini ortaya koyar. Bu geleneksel unsurlar, günümüzde de bir kimlik taşıyıcısı olarak önemini korumaktadır.
Adıyaman, tarih boyunca birçok farklı kültürün buluştuğu, zengin bir mozaik şehri olmuştur. Ancak bu kültürler arasında en belirgin ve köklü izlerden biri, bölgenin Kürt aşiretlerine mensup kadınların giyim-kuşam tarzıdır. Reşwan, Mirdêsî, Canbeg, Hevêdan ve Berîtan gibi aşiretlerin mensup olduğu Adıyaman’ın ilçelerinde kadınların hem günlük hayatlarında hem de özel günlerde giydikleri kıyafetler, renkler, kumaşlar ve baş bağlama stilleri geleneksel kimliklerinin en önemli parçalarını oluşturur.
Her ilçenin kendine özgü farklılıklar taşıyan bu kültürel miras, kadınların hayatındaki sosyal ve kültürel rollerle de yakından bağlantılıdır. Kâhta’da, Besni’de, Gerger’de, Sincik’te ve Samsat’ta görülen farklılıklar, aşiretlerin yaşam biçimleri ve coğrafyanın sunduğu imkanlarla şekillenmiştir.
- Kâhta'da özellikle Reşwan ve Mirdêsî aşiretlerinin yoğun olduğu bir bölge olarak, kadınların günlük yaşamda tercih ettiği sade ve koyu renkli fîstanlar (elbise) ile öne çıkar. Başlarda genellikle ense altından bağlanan sade poşîlar (başörtüleri) bulunur. Özel günlerde ise renkli ve işlemeli fîstanlar, üzerine takılan kemberê zêr (altın kemer) ve şikik (alın süsü) gibi aksesuarlar kültürel zenginliği yansıtır. Berîtan aşiretine mensup kadınlar ise daha çok koyu renklerde, kalın yünlü fîstanlar giyer ve başlarını tamamen örten kulîkalar kullanır.
- Besni’de, Canbeg ve Hevêdan kadınları farklı tarzlarıyla dikkat çeker. Günlük yaşamda daha çok şal û şepik (pantolon ve gömlek) tercih edilirken, özel günlerde ipekten yapılmış işlemeli fîstanlar ve uzun destmalê serê (başörtüsü) kullanımı yaygındır. Baş bağlama şekilleri aşiretler arasında farklılık gösterir; Canbeg’de baş örtüsü çapraz bağlanırken, Hevêdan’da uzun ve sarkıtmalı baş örtüleri ile şikikler yer alır.
- Gerger'de Berîtan kadınlarının sade ama sıcak tutan koyu renkli yünlü fîstanları ve tamamen başı örten kulîkaları kültürel sembol olarak ön plandadır. Reşwan kadınları ise sade ve fonksiyonel giysiler tercih eder, genellikle koyu renk fîstanlar ve ense altından bağlanan poşîler kullanılır.
-Sincik ve Samsat'da ise Mirdêsî, Hevêdan ve Canbeg aşiretlerinin giyim tarzları benzerlik gösterir. Günlük yaşamda rahat, sade kumaşlardan yapılan fîstanlar tercih edilirken, özel günlerde ipek ve işlemeli kumaşlardan yapılmış uzun elbiseler, kemberê zêr ve çeşitli takılar dikkat çeker. Baş bağlamada ise poşî, destmalê serê, şikik ve kulîka gibi örtüler kullanılır.
Adıyaman’daki Kürt kadınlarının geleneksel giyim kuşamı sadece bir estetik tercihten ibaret değildir; aynı zamanda kimlik, aidiyet ve tarih bilincinin yaşatılmasıdır. Her desen, her renk, her baş bağlama şekli, kuşaktan kuşağa aktarılan derin bir kültürün simgesidir.
Günümüzde modern yaşamın etkisiyle bu geleneksel kıyafetler günlük hayatta daha az kullanılsa da, özel günlerde ve kutlamalarda hala büyük bir saygı ve özenle giyilmekte; böylece hem geçmişe bağlılık hem de kültürel çeşitlilik korunmaktadır.
Adıyaman’ın ilçelerinde kadınların giydiği fîstan, taktıkları kemberê zêr, kullandıkları poşî, şikik ve kulîka gibi geleneksel parçalar, Kürt kültürünün vazgeçilmez değerleri olarak yaşamaya devam ediyor.
Bu yazımda, Adıyaman merkez ve ilçelerinde yaşayan Reşwan, Mirdêsî, Canbeg, Hevêdan ve Berîtan aşiretlerine mensup Kürt kadınlarının geleneksel giysilerini, baş bağlama biçimlerini ve aksesuar kullanımını derledim. Görsel hafızamızı canlı tutmak adına albümlerini benimle paylaşarak destek olan meslektaşım Abdurrahman Benek'e ve bu yazımda büyükannesinin fotoğrafını benimle paylaşarak geçmişe ışık tutan Av. Yaşar Yıldırım’a bu vesileyle bir kez daha teşekkürlerimi sunuyorum.
Adıyaman (Albüm: Abdurrahman Benek)
1. Geleneksel Giysiler (Cil û Bergên Kevin)
a. Kiras/Fîstan
Bele oturan ve ayak bileklerine kadar uzanan bu elbiseler, genellikle renkli, işlemeli kumaşlardan dikilir. Hem gündelik hem de özel günlerde farklılık gösteren formları vardır.
b. Salta
Kiras üzerine giyilen kısa ceket ya da yelek olan salta, düğün ve bayram gibi özel günlerde giyilir.
c. Kewa
Belden aşağıya bağlanan kuşak veya kemerdir. Sıklıkla fîstan ile birlikte kullanılır.
d. Şal û Şepik
Geniş paçalı pantolon (şal) ve uzun gömlek (şepik) özellikle kırsal bölgelerde günlük işlerde tercih edilir. Kadınlar ve erkekler arasında ortak kullanımı vardır.
e. Kulîka/Çarşef
Genellikle yaşlı kadınlar tarafından kullanılan bu örtü, baş ve vücudu kapatır. Berîtan gibi muhafazakâr aşiretlerde günlük giysinin vazgeçilmezidir.
2. Baş Bağlama Biçimleri ve Aksesuarları (Pêlavên Serê)
a. Kofî
İç başlık olarak kullanılan bu parça genellikle dantel ya da işlemeli kumaştan yapılır. Üzerine poşî ya da destmal bağlanır.
b. Poşî / Pûşîk
Kare şeklindeki başörtüsüdür. Ense altından ya da baş üstünden bağlanabilir. Canbeg ve Reşwan gibi aşiretlerde bağlama biçimi aşiretsel kimlik taşır.
c. Destmalê Serê
Başın üstüne örtülen daha geniş, süslü kumaşlardır. Özellikle bayram ve düğün gibi özel günlerde kullanılır.
d. Kember
Altın ya da boncuk işlemeli kuşak; belde veya baş çevresinde süsleme unsuru olarak yer alır.
e. Xaltik / Zîwar
Kolye, küpe, yüzük gibi takıların genel adıdır. Hem estetik hem sosyal statü göstergesi olarak önemlidir.
f. Şikik (Berzîk)
Alın, burun veya saç üstüne takılan geleneksel süslemelerdir. Mirdêsî ve Hevêdan aşiretlerinde öne çıkar.
3. Renk ve Süsleme Gelenekleri
a. Rengînî (Renkler)
Parlak ve canlı renkler (kirmîz – kırmızı, zer – sarı, şîn – mavi) yaygındır. Genç kızlar daha açık tonları, evli ve yaşlı kadınlar koyu tonları tercih eder.
b. Hêlîn (Kuş yuvası anlamına da gelir. İşlemelerde de bu terim kullanılır)
Fîstan ve şepiklerde el yapımı nakış ve süslemeler yaygındır. Etek ve kol uçlarında yoğunlaşır.
Adıyaman – Habibe Arslan (Albüm: Abdurrahman Benek)
4. Kadınların Sosyal Statüsüne Göre Giyim Biçimleri
a. Genç Bekâr Kızlar (Azêb- Keçên Xweşî)
Hafif pamuklu fîstanlar, canlı ama desensiz renklerde giyilir.
İnce poşî enseye doğru bağlanır.
Takılar hafif ve boncukludur.
b. Evli Kadınlar (Jinên Zewicî)
Daha koyu renklerde fîstan ve salta kullanımı yaygındır.
Kofî ve poşî ile birlikte başa destmal bağlanabilir.
Takılar daha sade, genellikle günlük kullanıma uygundur.
c. Gelinler ( Buka Nû)
Simli ya da ipek fîstanlar, genellikle kırmızı, bordo veya lacivert tonlarındadır.
Kemberê zêr (altın kemer), şikik, zîwar ve zencîrên zêr (altın zincirler) kullanılır.
d. Yaşlı Kadınlar (Jinên Pîr)
Siyah ve koyu kahverengi yün fîstanlar tercih edilir.
Baş genellikle kulîka ile tamamen örtülür.
Takılar minimaldir.
Adıyaman (Albüm: Av. Yaşar Yıldırım)
5. Aşiret Özelliklerine Göre Giyim ve Baş Bağlama
Aşiret Günlük Giyim Özel Gün Giyim Baş Bağlama Biçimi Ayırt Edici Özellik
Reşwan Sade, koyu renk fîstan Parlak fîstan ve poşî Enseye bağlanan poşî Poşî omuza sarkar
Mirdêsî Pratik ve süslü giyim Altın detaylı fîstan, şikik Poşî baş üstünden, şikikli Gösterişli gelin başlığı
Canbeg Şal-şepik kombinasyonu Desenli fîstan, boncuklu takılar Çapraz poşî Sade ama özenli görünüm
Hevêdan Uzun poşî sarkıtmalı İnce zincirli takılar ve şikik Baş örtüsü bele kadar uzar Saç örgüleri belirgin
Berîtan Kalın koyu renk fîstan Sade fîstan ve kulîka Baş tamamen örtülü Geleneksel muhafazakâr stil
6. İlçelere Göre Giyim Özellikleri
a. Kâhta (Qehte)
Reşwan ve Mirdêsî kadınlarında sade ama işlevsel giyim.
Özel günlerde zengin süslemeler.
Berîtan yaşlı kadınlarında kulîka yaygındır.
b. Besni
Canbeg ve Hevêdan kadınlarında şal-şepik ve sade fîstanlar.
Bayramda şikik ve destmalê serê öne çıkar.
c. Gerger
Reşwan kadınları sade giyinirken, Berîtan kadınlarında kulîka egemendir.
d. Sincik
Mirdêsî ve Hevêdan aşiretleri arasında fîstan ve baş örtüsü tarzı belirgin ayrım gösterir.
e. Samsat
Canbeg kadınlarında iş odaklı sade kıyafetler.
Berîtan kadınlarında koyu tonlu kulîka stili dikkat çeker.
f. Çelikhan (Komaşîr)
Aşiretler: Reşwan, Mirdêsî
Rojane Xweşî (Günlük Giyim):
Fîstan: Reşwan kadınlarında sade, koyu mavi ya da siyah tonlarında pamuklu uzun elbiseler tercih edilir. Mirdêsî kadınları ise sade ama zarif desenli kumaşlardan yapılmış fîstanları günlük yaşamda da kullanır.
Poşî ve Kofî: Kofî (iç başlık) üzerine ense altından bağlanan sade poşî yaygındır. Özellikle Reşwan kadınlarında poşî uçları omuza serbest bırakılır.
Şal û Şepik: Mirdêsî kadınlarında günlük işlerde şal (pantolon) ve şepik (uzun gömlek) kombini görülür.
Rojanên Taybet (Özel Günler):
(Kaynak: İnternet Paylaşımları)
Fîstan: Simli ya da parlak kumaşlardan yapılmış kırmızı, lacivert ve bordo tonlarında uzun elbiseler kullanılır.
Salta ve Kember: Gelinlerde veya bayram günlerinde altın işlemeli kısa ceket (salta) ve belde kemberê zêr (altın kemer) kullanılır.
Poşî ve Şikik: Baş bağlama genellikle baş üstünden üçgen şekilde yapılan poşî ile tamamlanır. Şikik (alın takısı) düğünlerde sıkça görülür.
Serê Başê (Baş Biçimi):
Reşwan: Ense altından bağlı poşî, altta beyaz işlemeli kofî ile tamamlanır.
Mirdêsî: Renkli poşî baş üstünden bağlanır, alın hizasında şikik kullanımı yaygındır.
Ayırt Edici Özellikleri:
Reşwan kadınlarında poşî uçlarının serbestçe sarkıtılması ve sade ama zarif takılar.
Mirdêsî kadınlarında ise alın takısı (şikik) ve baş üstünden dikkatle bağlanmış poşî stilinin öne çıkması.
Kaynakça
1- Sözlü Kültür Derlemeleri
Adıyaman’ın Kâhta, Çelikhan, Gerger, Besni, Sincik ve Samsat ilçelerinde yaşayan Kürt kadınlarıyla yapılan sözlü görüşmeler (2021–2024).
Aşiret mensuplarından elde edilen yerel bilgiler ve giysi anlatımları.
2- Mehmed Uzun, Kürtler ve Kürt Tarihi, Avesta Yayınları, İstanbul, 2005.
(Kürt kültürüne genel bakış ve kıyafetler üzerine sosyolojik çözümlemeler.)
3- Malmîsanij, Kürtçe–Türkçe Sözlük, Doz Yayınları, İstanbul, 2004.
(Kürtçe giysi ve takı terimlerinin doğru tanımlanması için başvuru kaynağı.)
4- Necmeddin Sahir Sılan, Kürt Folkloru, Komal Yayınları, İstanbul, 1990.
(Kürt halk kültüründe kadın giyimi ve baş bağlama biçimleri üzerine bilgi.)
5- İrfan Yıldız, Kürtlerde Giyim-Kuşam Gelenekleri, Kürt Tarihi Dergisi, Sayı 8, 2015.
(Bölgesel farklılıklar ve aşiret temelli giyim analizi.)
6- Şahînê Qadir, Cil û bergên kevnî yên Kurdî, Nûdem Yayınları, Diyarbakır, 2012.
(Kürt geleneksel giysi adlarının terminolojisi ve bölgelere göre farkları.)
7- Adıyaman İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Arşiv Belgeleri
(Yerel halk kültürü çalışmaları, giysi ve el sanatları üzerine kayıtlar.)
8- Kültürel Miras Alan Araştırmaları – Adıyaman Üniversitesi Edebiyat Fakültesi (2018–2022)
(Öğrenci saha raporları ve kadın giyim tarzlarına ilişkin yerel gözlemler.)
9- Gözlem ve Katılımlı Araştırma Notları (2022–2024)
(Düğün, bayram ve halk festivallerinde yerinde yapılan gözlemler; araştırmacının saha notları.)